Dr. Güllü KARANFİL
Gagauzlar hristiyan dinindän olan, türkçä lafedän, sayısı 250 bindän zeedä olan bir türk toplumudur. Türk dillerinin oguz grupasına giren bu dil eski Anadolu türkçesinä, Balkan türklerinin dilinä benzeer. 1739- cu yıllardan başlayarak 1814-cü yıllaradak Dobruca bolgesindän Basarabiyaya göçeden gagauzların büük bir kısımı büün Moldovanın üülen tarafında (180 bin), bir kısmı Ukrainada (40-50 bin), yaşêêr. Birkaç gagauz küüyü var Bulgariyada, Greţiyada, Ruminiyada hem başka yerlerdä. 1994-cü yılda Moldovanın sınırları içindä Gagauz Yeri Avtonomiyası yaradıldı, da gagauz dili moldovan hem rus dillerinnän barabar Gagauziyanın ofiţial dil gibi yazıya alındı. Ama dilin kullanlması istoriyasına bir ekskurs yapalım.
XIX asirdä Basarabiya bir parça tatlı kolaç gibi birkaç kerä “eldän elä” geçmiş: 1812-ci yılda Basarabiya (yada Bucak) girdi Rusiyanın toprakları sayıldı, 1918-ci yılda Basarabiya Rumıniyanın toprakları oldu taa 1940 kadar, sora genä Rusyanın başlık ettii Sovetlär Birliinä girdi. Sonunda 1991 –ci yılda Moldova gagauzlarla birliktä baamsız oldu.
19 asirin başlantısına kadar gagauz dili insan arasında pek gözäl kullanlmış. Siirek gagauzlar kendi dilindän kaarä başka bir dil bilärmiş. Şindiki insannar bunu kötü sayerlar, ama medalinin ikinci tarafı da var. Gagauzların başka dilleri bilmemä faktı korumuş dilin paklıını hem gözelliini.
1900-cu yıllarda Çar Rusiyasında başlêêr peydalanmaa azsayılı halkların dil problemaları. Çar isteer, ki Rusiyada yaşayan halklar lafetsin salt rusça, okullarda da üürediler salt rus dilindä. Peydalanêr kendi dilini dä rus dilinnän bir uurda görmää isteyän patriotlar. Gagauzlar ilk yazılı türkçä lafları okumuşlar karamanlı din kiyatlarından. Gagauzlarda büün dä bulunêr gagauz dilinä pek yakın olan Karamanlı dua kiyatları. Gagauz istoriyacısı S. Kuroglu yazêr ”Kliselerdä rusça dualar okunurkan gagauzlar esnäämiş…., ama büük meraklan sesläärmiş gagauzlar karamanlıça duaları”. Bunu da yazalım, ani bu kiyatlar grek bukvalarınnan yazılıymış.
Gagauzların ilk yazıları peydalanêr bu yıllarda “Hakikatın sesi” din gazetasında(1907). Bunu başladı Çadır kasabasında 186-ci yılda duuan M. Çakır. Bundan sora M. Çakır gagauz dilinä çevirer bir sıra din kiyatlarnı (Kilisenin kısa istoriyası”, “Psalmalar” “Yeni ayozların tarihi”,“Eski ayozların tarihi”, “Liturgiya”, “Çasoslov”, “Dualar”, “Akafist”) hem yazêêr “Besarabiyalı gagauzların istoriyası”nı, “Gagauzca-rumınca sözlük Basarabiyalı gagauzlar için” “Gagauz düün adetleri”, “Prut hem Nistru arası Moldovadaki kasaba hem küülerin türk-tatar adlarının açıklamaları hem bu adlarla baalı kimi legendalar”. Gagauzların öz alfabesi olmadıı için bu aarştırmalar 1918-ci yıla kadar yazılmış gagauzça, ama eski rus bukvalarınnan, 1918-dän sora da latın bukvalarınnan, ama rumın orfograsıyana görä. Buna bakmayarak, ilk kiyadın gagauzça tiparlanması gagauzlarda bir milli duygu hem kendi adlarına bir hodulluk uyandırmıştı.
Romın devletindä yaşarkan gagauzlara okullarda çok sert şekildä romın dili üüredilmää başlamış, bundan kaarä, pazarlar günü panayırda romın askeri gezärmiş dä däärmiş “lafedin rumınca”, gagauzça lafedänneri düüyärmişlär hem cezalandırarmışlar. Ama buna bakmayarak gagauz dili her ayledä kullanılmış, da durarmış hep birinci yerdä.
Gagauz dilindä yazan M. Çakır geçiner 1936-ci yılda, da Basarabiyada gagauzça kiyat yazan insan kalmêêr. Bunu da söleyelim, ani bu dönemdä gagauz dilindä moldovan-romın alınmaları artık vardı hem benimsenmişti, bu da gagauzların roman dilli halklarlan taa evelki zamannarda da bir arada yaşamaklarından haber verer.
1940tä Basarabiya genä geçer rusun elinä. Burada gagauzların belaları zeedelener. 1946-47nin zoorna yapılan aaçlık alêr gagauzların üçtä bir payını. Aaçlıktan sora da Stalin kaldrmaları başlêêr. Gagauzların akıllı hem çalışkan insannarı Sibirä, Altaya, hem tabiatı taa sert olan yerlerä kaldırılêr. Kaldırılannarın büük kısımı orada sert hava durumuna dayanamayıp ölmuş.
Cenktän hem aaçlıktan sora herbir gagauz küüyünä Rusiyadan rus dilli üüredicilär, doktorlar, agronomlar hem taa başka işçilär yollanılêr, çünkü gagauzların arasında ne üüredici, ne doktor, ne dä başka üürenik insannar vardı. Te bölä başlêêr rus dili girmää gagauzların içinä. Uşak başçalarında hem okullarda, küü sovetindä, bolniţada istär-istemäz rus dili kullanılmaa başlêêr. Şkolayı bitirän gençlär büük zoorluklarlan girärdilär üürenmää uçilişçelerä hem universitetlerä. Birkaç yıl sora başladı üüredicilerin, doktorların, uşak terbiyecilerin arasında peydalanmaa gagauz milletindän dä inteligentlär. 50-ci yıllarda küülerdä hem kasabalarda ayledä dä, sokakta da gagauz dili kullanılêr pek üüsek uurda, ama peydalanêr rusça bilän insannar da. Hep bu yıllarda çekeder uyanmaa gagauz patriotları hem inteligenţiyası. 1957-ci yılda 10 yıllık savaşmalardan sora Moldova Prezidiumu çıkarêr Karar, neredä gagauz dilinä verildi ofiçial yazı. Bu büük olay o vakıtlar yeni-yeni yaranan genç gagauz aydınnarına bir stumul oldu. Genç üüredicilär D.Tanasoglu, N. Baboglu hem taa başkararı çekettilär hazırlamaa gagauz dilindä okul kiyatlarını, toplamaa gagauz folklorunu. Başlêêr çıkmaa ilk gagauzça kiyatlar, ilk gagauzça şiirlär, annatmalar.
1959-cu yılda Moldova verer karar gagauzlar yaşayan yerlerdä çevirmää okulları gagauz dilinä. Tez bir zamanada hazırlanılêr okul kiyatları, uşaklar büük havezlän giderlär üürenmää bütün urokları gagauzça. Ama bu sevinmelik uzun sürmer. 1961ci yılda üüretim geçiriler genä rus dilinä. Bu yıllarda uşaklar üürener salt rus dilindä. Gagauz dili urokları verilmeer, taa 1986 kadar… Bu olaylarlan barabar gagauz aydınnarı yazêr gagauz dilindä şiirlär, annatmalar, ne biraz da olsa tutsaklêêr bu gidän proţesleri.
Hep bu 60-70-80-ci yıllarda şkolarda kendi aralarında gagauzça lafedän uşaklara üüredicilär baararak, däärdilär “lafedin rusça”. Bu elbetki, etkileer uşakların psihologiyasını, artık uşaklarda peydalanêr kompleks, başka türlü desek, uşaklar utanêrlar lafetmää kendi dilindä, istär-istemäz milli ruhu peydalanmamış bu uşak düşüner “Lafetmä gagauzça deerseydilär, demek ki benim gagauz dilim çok çirkin, hem halkım da çok kötü”. Bununnan barabar o gençtä kulturaya, adetlerä dä saygısılık peydalanêr. O uşak çekeder inanmaa, ani o diil gagauz, isteer göstermää kendini rus gibi. Sonuçta o gagauzluktan çıkêr, ruslaa da girämeer. Olêr orta bir şey – Ana dilini bilmeyen bir kimse. Böleliklän insan unuder kendi dilini, kulturasını, taa sora anasını, da olêr mankurt. Bu türlü olaylar taa sık olêr kasabalarda, neredä gagauzlarlan bilä yaşêêr biraz başka millettän dä insannar. Kasabalarda ortak dil rusça olduu için Komratta Valkaneştä, Çadırda taa çok lafederlär rusça. Böleliklän, 80-ci yıllarda yetişän “Sovet sistemasının uşaa” başlêêr gagauz dilini prost bilmää, onun uşakları da gagauzçayı prost biler, siirek gagauzça lafeder, zoor annêêr, uşakların uşakları sa hiç te annamêêr, lafedämeer, çünkü kasaba rus dilli, okullar, uşak başçaları rusça, evdä dä dili artık bilmedikleri için kullanılêr rusça.
Ama 1986-1987-ci yıllarda şkolalarda başlêêrlar vermää gagauz dilini ilkin haftada 1 kerä. Uşaklar büük havezlän o uroo üürenerlär. Ama başka uroklar hepsi rus dilindä olduu için uşaklar küülerdä dä, kasabalarda da ruslara, onnarın dilinä, kulturasına büük hatır güder, kendilerindän taa üstün görerlär. Küülelerin dä lafetmelerindä pek çok rusça laflar peydalanêr. Gagauz küülerindä kultura evindä geçirilän yortular, küü sovetinin oturumnarı, başkannan buluşmaklar, konţertlär büün dä rusça geçer. Buradan belli olêr, ani Gagauziyanın var olması gagauz dilinin kullanılmasına bir fayda getirmedi. O zamannar gagauzça bilennerin sayısı taa çoktu, ama gittikçä azalêr. Gagauz ihtiyarları dünnädan gider, onnarın yerinä gelän körpelär dili üürenämeer, çünkü genç gagauzlar – onnarın ana-bobaları, dili bilmeer, biraz bilselär dä kullanmaa istämeer. Sovet vakıdında gagauzlar kendi dilindän utanardı, şindiki gençlär sä dili artık bilmeer. Dil diil modada.
Gagauz Yerindä kullanılan ofiţial dillerin arasında sırada ilk durêr devlet dili – moldovan dili, sora gagauz dili, taa sora durêr rus dili. Ama bizdä şindi herşey tersinä. Bütün dokumentlär, yazışmalar, Karalar hepsi rusça, Moldovaya gidän yazışmalar iki dildä moldovanca hem rusça. E neredä kaldı Gagauziyanın 92% insanın taşıdıı dil, neredä avtonomiyamızın adını taşıdıı dil, neredä o, ne için biz kurduk bu avtonomiyayı?
Komratta, Çadırda, Valkaneştä reklamalar, sokak adları, tükan adları hepsi rusça. Aşırıdan Gagauziyaya gelän bir yabancı adam sanêr, ani yetişti Rusyanın bir kasabasına. Moldova ta baamsızlıın ilk günnerindän diiştirdi sokak adlarını, herşeyi latin grafikasıynan, hem kendi dillerindä yazdı. Moldovannarın arasında insan adları da birdän millileştirildi. Salt bizä, gagauzlara, bu milli duygu yetişmedi. Yetişämedi…
2 yıl oldu nicä Komratta uşak başçasında gagauz hem moldovan dilini derindän üürenän iki grupa açtılar. 1986-cı yıldan beeri şkolalarda gagauz dili üürediler. Ama nekadar da uşak başçasında hem okullarda gagauz dili üüredilmesä evdä gagauz dilindä lafetmäselär, uşak gagauz dilini üürenämäz.
Bakannık komitetinin oturuşları, Halk Topluşunun oturuşları, Gagauziyada bütün öneticilik işleri rus dilindä geçer. Sadä son iki yılda Gagauziyanın istoriyasında ilk kerä Bakannık Komiteti 2 oturuşunu gagauz dilindä geçirdi. Sadä Gagauziya yöneticileri bir taraftan, aylä dä öbür taraftan var nasıl dili lääzımnı uura çıkarsınnar. Ama initiativa mutlak devlet tarafından lääzım gelsin.
Yok nasıl demää, ani Bakannık komiteti dilin gelişmesi için bişey yapmêêr. Yapêr, çünkü patriotların arasında bu durumnan kayıl olmayannar var. Yapêr, ama nesoy… Bir sistema olmadan gagauz dilinin dooru yazılması hep zoorluk içindä bulunacek. O sistema yok. Bir kaç gagauzça yazı varsa da onnarda bir sürü yannışlık olêr. Bu yannışlıklar yukarda oturan çoyunu hiç meraklandırmêêr da.
Milli şkola probleması da salt birkaç patriotun aazında kalêr.
Gagauz dilini populyaştırmaa deyni Gagauz yöneticilii bir sıra proyektlär lääzım gerçekleştirsin hem üüretim, hem dä kultura müdürlüünän barabar. Böleliklän, Gagauziyada gagauz dilini populäştırmaa deyni lääzım:
1.Başkan hem onun yakınnarı bir örnek olup taa sık lafetsin gagauzça;
2.Yöneticilerin uşakları bilsin gagauzça;
3.Gagauz dilinin dooru kullanılması hem yazılması için terminologiya komisiyası açılsın;
4.Devlet işçilerinä deyni gagauz dili kursları açılsın;
5.Peydalansın gagauzça reklamalar, afışalar, tükan adları hem t. b.;
6.Diişilsin sokak adları;
7.Gagauziyanın bütün Üüretmäk kurumnarında her yıl gagauz dili haftası geçirilsin(neredä türlü proramalardan kaarä üürenicilär hem üüredicilär biri-birinnän lafedilecäk salt gagauz dilindä);
8.Okullarda zaamet, resim, güüdä terbiyesi hem muzıka urokları geçirilsin gagauz dilinä;
9.Küülerdä hem kasabalarda yapılan yortular gagauz dilindä geçirilsin;
10.Kasabalarda hem küülerdä Gagauz şairlerinnän buluşmaklar yaplsın;
11. Gagauzça çıkan kiyatların yaradıcılık kalitesinä taa islää bakılsın;
12. Gagauziyada yayınnanan her bir TV kanalında mutlak gagauzça programalar hazırlanılsın, GRTdä sä gençlär için gagauzça programalar yapılsın;
13.Gagauz dilindä gazeta tiparlansın hem saytlar açılsın;
14. Kendini, dedesini sevän herbir gagauz aylesindä ana dilindä lafetsin!
Gördüümüz gibi, Başkannan başlayan bu liste ayleylän bitti. Bu listedeki punktlar yukardan aşaa dooru hepsi yapılsa, sonda duran gagauz da kayıl olacek lafetmää kendi aylesindä kendi dilindä!
