Məleykə MİRZƏLİ
Bakı Dövlət Universitetinin
Türkologiya kafedrasının doktorantı
Uzaq Sibir torpaqlarında, gözləri qıyma, saçları qara, eynən qədim türklərin görkəmində yaşayan bir xalq var – yakutlar. Kilometrlər, əsrlər, araya girmiş imperiyalar – heç nə onları malik olduqları öz’lərindən ayıra bilməyib.
Bu düşüncələrdəykən türkün böyük ozanı, türklüyü sətir-sətir vərəqə düzən yazarımız Rüstəm Behrudinin bir neçə misrası ağlıma gəlir:
“Sibirdə ovçu bir yakut ilə ucsuz-bucaqsız çöldə heyvan bəsləyən bir qazax, Urmici yaxınlığında bir kənddə bir əkinçi ilə İstanbullu bir tüccar, bir Hun savaşçısı ilə VIII əsrdə Monqolustanda bir karvançı, XV əsrdə Azərbaycanda olan bir sufi, hurifi ilə, XVI əsrdə Avropada savaşan bir Osmanlı paşası, çağdaş Altaylardakı bir şamanla kommunist şair H.Hikmət arasındakı bağın adı nədi görəsən? İki min ildən çox zaman içində qopub tükənməyən bu bağın şaman dualarına bürüdüyüm bircə adı var – TURAN”.
Sibirdə ovçu bir yakut…
***
YAKUTLAR
Rusiyanın Uzaq Şərqində, Şimal Buzlu Okeanı boyunca yerləşən Saxa (Yakutiya) Respublikasının 1 milyon əhalisinin, təxminən, 450 minə qədəri yakut türküdür. Yakutların sayları az olsa da, qədim türk inanclarını, dillərini və xalq ədəbiyyatlarını qoruyub günümüzə qədər gətirmələri çox diqqət cəlb edir. Yakut dilinin çağdaş türk dillərindən kəskin fərqlənişi bizləri çaşdıra bilər. Etimoloji təhlillər, müqayisəli tədqiqlər göstərir ki, yakut dili türk dilləri ailəsindən ilkin ayrılan dillərdən olub. Hətta dillərimiz arasında saylar üzərindən oxşarlığa nəzər salmaq da yakut dilini digər mənşələrə aid edənlərə tutarlı cavab olar: biir – 1, ikki – 2, üs – 3, tüört – 4, bies- 5, alta – 6, sette – 7, ağis – 8, toğus – 9, uon – 10.
Tarix boyunca yakutlar demək olar ki, bütün Lena hövzəsi boyunca yarı uruqlarda (kiçik tayfalar) yaşayıblar. Bu uruqlar yakut dilində “con” adlanırdı və hər icmanın öz bəyi (toyonu) olurdu. Toyon/toyun qədim türk ləqəbidir, avarlar və xəzərlərdə də mövcud olub. Xəzərlər vasitəsilə ruslara keçdiyi, XVII əsrə qədər gəldiyi məlumdur. Rusların Sibirə gəldiyi dövrdə yakutların bir hissəsinin Tigin adlı toyonun hakimiyyəti altında yaşadıqları barədə şayiələr var. Tigin/tegin qədim türkcə sözdür, mənası isə “şahzadə”-dir. Bütün yakutların başında duran hökmdar böyük toyon adlanırdı.
Ruslar xarici bazarlarda çox məşhur olan xəz ticarətini tamamilə ələ keçirmək üçün Sibir bölgəsinə doğru irəliləməyə başlayırlar. 25 sentyabr 1632-ci ildə onlar Lena çayının mərkəzi hissəsində Lena qalasını (indiki Yakutsk şəhərindən 70 km aralıda) tikirlər. Beləliklə, rusların yakutlar üzərində hökmranlığının ilk addımı atılır. Ruslar dəstə-dəstə bura gələrək müxtəlif yerlərdən yakutların arasına girərək xəz yığırlar. Manqazaydan (Manqazeya) göndərilmiş rus (kazak) dəstəsi 1633-cü ilin yazında Yakutsk şəhərindən göndərilmiş başqa bir rus dəstəsi ilə qarşılaşır. Rus kazakları və ya “iş adamları” bəzən isə özləri üçün xəz almaq üçün yakutların arasına girirlər. Beləcə, bütün Yakut eli Rusiya tərəfindən talan edilir.
«OLONXO» DASTANI
1632-ci ilə qədər – Saxa türklərinin ruslar tərəfindən işğalına qədər, onların yazılı ədəbiyyatı yox idi, lakin çox zəngin bir xalq ədəbiyyatı var idi. Bu xalq ədəbiyyatı materiallarından biri də «Olonxo» dastanı, onun boyları, yaxud qollarıdır. Bu örnəklər unikal bir ənənəyə malikdir, bir çox fərqli hekayələrdən ibarətdir. Hekayələrin hər biri öz qəhrəmanının adı ilə adlandırılır və onların olonxohut adlı xüsusi rəvayətçiləri var.
Qəhrəmanlıq dastanlarına, demək olar ki, hər bir cəmiyyətdə rast gəlinir, onlar şeir formasında olduğu üçün daha maraqlıdır, həm də cəmiyyət arasında əzbərlənib yadda qalması daha asan olur. Yakut ədəbiyyatındakı «Olonxo»-lar uzunluğu və bənzərsiz hekayə quruluşu ilə diqqəti cəlb edir. Onların həcmi minlərlə, hətta on minlərlə sətir ola bilər.
Olonxohutlar tarixi ənənəni qoruyaraq qəhrəmanları və hadisələri ətraflı təsvir edir, rəvayətləri zəngin məcazlarla, metaforla bəzəyir, qədim Altay alliteasiyasını uğurla tətbiq edirlər. Olonxohutların söylədiyi bu hekayələr bir zəncir meydana gətirir və sanki «Olonxo»-nun həlqəsinə düzülür. İndiyə qədər toplanmış ən məşhur «Olonxo»-lar bunlardır: Er Soğotoh, Ürüng Uolan, Nurgun Bootor, Kulun Kulustuur, Bahımmı Baatır, Erbextey Bergen, Mülcü Böğö, Sün Caahın. Digər xalq ədəbiyyatı örnəkləri içərisində sehen (əfsanə), kepseen (xalq hekayəsi), uge (nağıl), ostuoruya (nağıl), alqıs (alqış, ilahi), ırıa (bayatı, xalq mahnısı), xohoon (qoşma), kırııstar (bəddua), bilgelər (inanclar), ös xohoonnoro (atalar sözləri), taabirinnar (tapmacalar) diqqəti çəkir. Bu zəngin xalq ədəbiyyatı nümunələrinin yazıya alınması yalnız 1819-cu ildə kiril əlifbasına əsaslanan xüsusi əlifbaya keçid ilə mümkün olmuşdur. Ruslar bu əlifbadan xristianlığı yaymaq, həmçinin folklor materialları tərtib etmək üçün istifadə etmişlər.
E.K.Pekarski özünün yakutca-rusca lüğətində «Olonxo»-nu belə tərif edir: “Qəhrəmanlıq dastanı, Bahadırların qəhrəmanlığını yad edən nəğmə, ölçülü qəhrəmanlıq şeiri, nağıl, uydurma hekayə, tarix, əfsanə”.
«Olonxo» dastanı yakut folklorunda mərkəzi yer tutur, yakutlar tez-tez “Olonxo” bədii rəvayət gecələri keçirirlər. Hətta 20-ci əsrin əvvəllərində hər Yakut kəndində bir neçə «Olonxo» rəvayətçisinin olduğu müəyyən edilmişdir. Bu rəvayətçilər Olonxosut adlanır. Yakut dilində dastan söyləmək “oloqolo-”, “olonxolo-” feli ilə qarşılanır. «Olonxo» oxuyanların xüsusi məharətli aktyorluq və improvizə ritorikası bacarıqları olmalıdır. «Olonxo» dastanları musiqi müşayiəti ilə ifa edilə bilər. “Nuyurgun Boğotur” yakut «Olonxo»-larının ən məşhuru, həm də ən uzunudur, poeması 36000 misradan ibarətdir. «Olonxo»-lar 2005-ci ildə YUNESKO-nun “Bəşəriyyətin Şifahi və Qeyri-Maddi İrsinin şah əsərləri” siyahısına daxil edilmişdir.
«Olonxo»lorda danışılan hekayələrdə üç dünya var: Üst, Orta, Aşağı dünya. Üst dünya tanrıların evidir, orta dünya isə insanların yaşadığı hissədir. Aşağı dünya yeraltıdır. Kainatın ortasında “Aal Luuk Mas” var, onun kökləri Aşağı Dünyaya qədər uzanır. Onun budaqları göyə, tanrıların məskəninə qalxır.
Bu sözün mənşəyi hara söykənir bəs? Saxa türklərinin ən məşhur tədqiqatçılarından olan türkiyəli professor M.F.Kirişçioğlu qeyd edir ki, «Olonxo» sözünün qıpçaq dialektlərində işlənən ölöng “mahnı, xalq nəğməsi” sözü ilə həm formaca, həm də mənaca oxşarlığı var. Saxa dilçisi Antanovun fikrincə, sözün ikinci hissəsindəki -ko bütün türk dillərində “şeir, mahnı yazmaq” feilinin qalığıdır və buradan Saxaca kohuy- “şeir, mahnı yazmaq, oxumaq”, kohoon “şeir” (türkcə koşuğ “şeir, mənzumə”; köşak “tarixi mahnı”) sözləri törədilmişdir. Buradan bəlli olur ki, saxaca «Olonxo» (“toplanmış söz”) sözü çox qədim türkcə olan ölöng “mahnı” + kohoon “əsər” sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır.
«Olonxo» saxaların milliləşməsi prosesində formalaşıb və mənlik şüurunun yaranmasını, inkişafını epik şəkildə sənədləşdirib. Qəhrəmanlıq rəvayətlərinin məzmununa nəzər salsaq, saxaların etnik şüuru tayfa quruluşunun getdikcə dağıldığı, hələ də patriarxal xarakterini qoruyub saxlayan erkən ictimai münasibətlərin yarandığı bir dövrdə formalaşmağa başladığını görərik. Bu dövrdə tayfa ideologiyasının geniş xalq kütlələri üçün xüsusi əhəmiyyəti vardı. Bu rəvayətlərdə tayfalar, icmalar arasında qarşıdurmaların yaşandığı, “tayfanın insanlara həm ayrı-ayrı tayfalardan olanlara, həm də özlərinə qarşı sərhəd yaratdığı” dövrdə bir növ birlik və həmrəyliyə çağırış görmək olar.
«Olonxo» dastanı yakut milli bayramı olan Isıaxda da ənənəvi şəkildə oxunuraq günümüzə gəlib çatmışdır…
YAKUT MİLLİ BAYRAMI – ISIAX
Bayramlar hər bir xalqın həyatında böyük rol oynayır. İnsan cəmiyyəti əsrlər boyu öz mədəniyyətini, adət-ənənələrini, folklorunu nəsildən-nəslə ötürür, yaşadır. Bu şəkildə tarixi ənənəni yaşadan bayramlardan biri də yakut türklərinin Isıax bayramıdır. Bu bayram ilin ən uzun günləri olan 21-22 iyun tarixlərində qeyd olunur. Yeni ilin, təbiətin oyanmasının, yayın başlanğıcının, xalqın birliyinin, bərəkətin simvoludur. Bu bayram Yakutiyanın hər yerində, hətta onun hüdudlarından çox uzaqlarda – Uzaq Şərqdə, Sibirdə, Moskvada, Sankt-Peterburqda, Rusiyanın yakutlar yaşayan digər şəhərlərində keçirilir.
Isıax bayramı şaman duası ilə başlayır. Bu həm qonaqları qarşılamaq, həm də bölgənin atəşinə və ruhuna təşəkkür etmək üçündür. Gün ərzində böyük ziyafətlər, müxtəlif şoular keçirilir, ənənəvi xalq rəqsləri ifa olunur, “toyuk” mahnıları oxunur, «Olonxo» dastanları danışılır. “Osuoxoy” rəqsi də bu ənənələrdən biridir. Yallı şəklində oynanılan bu rəqs günəşi təmsil edir. Müğənni mahnının sözlərini improvizə edir, rəqqaslar isə onları təkrarlayır. Bu rəqs dayanmadan səhərə qədər davam edir. “Toyuk” nəğmələri saxa türklərinin ənənəvi boğaz musiqilərindəndir. Bu mahnılar saxa türklərinin mədəniyyəti ilə həyat tərzini təsvir edir. Ixıax bayramında «Olonxo» dastanlarının oxunması da mühüm yer tutur. Günlərlə qocaman igidlərin həyatı, mübarizəsi, döyüşləri, uğurları həyəcanlı şəkildə danışılır. Bayram yerlərində soy-köklü ailələr tərəfindən “balaqan” adlanan ənənəvi yurtalar yaradılır. Burada milli xörəklər bişirilir, həmin milli xörəklərlə qonaqları qarşılayırlar. Ənənəvi yeməklər adətən ət və süd məhsullarından hazırlanır. Bunlara “subai”, “köürçex” və s. daxildir. Bayram zamanı saxa türklərinin ən müqəddəs içkisi hesab edilən qımız arzu tutularaq içilir. Sonra qiymətli əşyalarının üstünə qımızı səpirlər ki, çoxalsın, bərəkətli olsun. Bayrama hazırlıq il boyu aparılır. Gənc qızlar, qadınlar bayram üçün xüsusi milli geyimlər tikir, ən gözəl zinət əşyalarını taxırlar.
Yalnız qadınlar deyil, kişilər də bayrama hazırlaşır. Kişilərin güc yarışması “Dıqın oyunları” adlanır. Dıqın oyunları iki gün davam edir. Bura yeddi fərqli oyun növü daxildir. Bunlardan birincisi “Xapsağay”-dır. Xapsağay ənənəvi saxa güləş oyunudur. Bundan əlavə, oxatma yarışları keçirilir. Bayramın ən həyəcanlı məqamlarından biri də at yarışıdır. Bu yarışlar həm tamaşaçılara, həm də yarışçılara böyük həyəcan verir.
Bayramın sonunda camaat toplaşıb günəşə dua edir, onu qarşılama mərasimi keçirir. Üzlərini günəşə çevirib əllərini uzadaraq qarşıdakı uzun və çətin il üçün günəşdən güc alırlar.
Ədəbiyyat:
В.Т.Петров, Роль Фолклора в Зарождении Якутской Литературы. Якутск, 1972. Н.В. Емельянов. Сюжеты якутских олонхо. Москва, 1980. Антонов Н.К. Материалы по исторической лексике якутского языка. Якутск, 1971. F.Kirişçioğlu. Saha Kahramanlık Destanı “Olonko”. https://100yakutia.ru/kultura-yakutii/traditions/38-prazdnik-belogo-izobiliya-yuryung-tunakh-ysyakh https://100yakutia.ru/kultura-yakutii/traditions/36-yakutskij-geroicheskij-epos-olonkho
