İNSAN ALLAHA YARATDIQLARININ ƏN GÖZƏLİNİ VERMƏLİDİR ÇÜNKİ QURBAN ƏN GÖZƏL ŞEYDƏN OLMALIDIR
Onunla görüşüm çox əlamətdar bir günə təsadüf etdi. Düzü, bunun təsadüf və ya zərurət olduğunu deyə bilmərəm. Ancaq fakt odur ki, onunla – yaşayaraq yaradan, yaratdığı üçün yaşayan və zövq alan, bu dünyaya bəlli görəvi yerinə yetirmək üçün göndərildiyini (yəni Allahın seçilmişlərindən olduğunu) bilən, sənətiylə Tanrıya ibadət edən, İlahiyə qovuşmaq üçün ruhun tam təmizliyini vacib sayan, yaratdıqlarının ən gözəlini Allaha qurban verən, “Psixofiya”nın poetikasının yaradıcısı, “Yuğ” teatrının qurucusu və bədii rəhbəri Vaqif İbrahimoğlu ilə dünyaya gəlişinin 52-ci, “Yuğ” teatrının yaranışının 12-ci, Müstəqilliyimizin 10-cu ildönümündə görüşdük. Həmin gün daha mühüm bir hadisə isə şagirdlərindən (tələbə yox, məhz şagird!) biri Gümrah Ömərin quruluş verdiyi “Dadaş” tamaşasının premyerası ilə əlamətdar oldu. Qeyd edim ki, ruhu göylərlə əlləşən bu insanla söhbət həm çətindir, həm də asan. Ən əsası isə maraqlıdır. Çətindir ona görə ki, müsahibindən səmimi olmağı, sözlərinə haram qatmamağı tələb edir, məsum gözləri ilə dünyanı seyr edə-edə sənin ürəyindən keçənləri oxuyur. Asandır ona görə ki, içində bir uşaq saflığı yaşadır. Bununla belə, “İnsan yarada bilməyən insan intihar etməlidir” dedi sözarası. Bütün söhbət boyu mənimlə deyil, bu dünyayla danışdığını başa düşdüm. Verdiyim suallarla onun dünyasına səyahət etmək istədim. Amma bir daha əmin oldum, hər kəlmədə gördüm ki, dialektik materializmi, Darvinin “Təkamül” nəzəriyyəsini “füflo” sayan, heç kimi öyrətmək iqtidarında olmadığını, insanların özlərinin öyrənmək qabiliyyətlərinin olduğunu söyləyə-söyləyə öz teatr nəzəriyyəsini yaradan Vaqif bəy hər tövründə, hər halında içində bir uşaq saflığı yaşadır və bir də… bir də…
Onunla söhbətin sonunda Vaqif bəyin itirmədiyi “nəyi isə” mən tapdım. Nəyi, necə?…
Söhbət başa çatdı, amma bitmədi…
-Teatr sizin üçün nədir, – yenilikmi, yaradıcılığınızı inkişaf etdirmək üçün meydanmı, təbliğat vasitəsimi, baxışlar sistemi, məşhurlaşmaq, yaxud özünüzü tapmaq üçün vasitəmi, enerjinizi sərf etmək üçün obyektmi, ya məbədmi?
-Bütün saydıqlarınızı və saymadıqlarınızı mən istənilən bir teatrda həyata keçirə bilərdim, üstəgəl maddi qazanc da əldə edə bilərdim. Amma “Yuğ” teatrı bütün saydıqlarınızı və həm də zövq, kef, komfort, nəşə verir.
– Siz kef, komfort, nəşə dedikdə yəqin ki, aldığınız zövqü nəzərdə tutursunuz?
– “Yuğ” mənim üçün hər mənada-bioloji, psixoloji, duyğusal, intellektual rahatlıqdır.
– Siz köhnə, nəhəng bir binanı dağıdıb onun dağıntıları, daha dəqiq desək, özülü üzərində yeni bir bina qurdunuz. Sizə hər mənada çətin deyildimi? Axı siz hər şeyi təkbaşına başladınız.
-Yox, təkbaşına deyil. Bu işi birinci başlayan rəhmətlik Tofiq Kazımov olub. Düzdür, köhnə divarı tam dağıtmasa da, o, Azərbaycan teatrında yeni bir yol açıb. “Ölülər”ə qədər bir Azərbaycan teatrı var idi, “Ölülər”dən sonra başqa bir Azərbaycan teatrı. Başqalarından fərqli olaraq mən də etiraf edirəm ki, Tofiq Kazımovun açdığı yolla irəliləyənlərdən biriyəm. Həmişə müəllimimə rəhmət oxuyuram, çünki onun əlindən su içmişəm. Dostayevski kimi dahi deyirdi ki, biz hamımız Qoqolun “Şinel”indən çıxmışıq. Bu mənada biz hamımız Tofiq Kazımovun “Ölülər”indən çıxmışıq.
– Nə zaman hiss etməyə başladınız ki, sizin tamaşaçınız var?
– Elə ilk tamaşalardan.
– Yaradıcılıqla bağlı müxtəlif fikirlər var. Yəni yaradıcılığa sənət kimi yanaşanlar da var, Allah vergisi kimi yanaşanlar da. Siz necə yanaşırsız?
– Mən, ümumiyyətlə, dünyada nə varsa, heç birinə qarşıdurma sistemində yanaşmıram. Məsələn, rejissorluğu götürək – həm sənətdir, həm peşədir, həm əsnafçılıqdır, həm də ibadətdir. Əgər ideal olaraq bir şeyi misal göstərmək lazım gələrsə, mən Alim Qasımovun son illər səhnədə yaratdıqlarını qeyd edərdim. Aktyorlarıma da həmişə onu nümunə çəkirəm. Mən Alimi çox sevirəm, onun özü mənə çox yaxındır. Hətta ondan tamaşa da hazırlamışam. Bir baxın, hər şey yerindədir-səhnə, ansambl, mükəmməl nəfəs, səs telləri yerində, musiqi yerində ola-ola nəsə eləyir ki, onu sözlə ifadə etmək mümkün deyil. Onda deyirik ki, Alimin oxuması ibadətdir. Özü də söyləyir ki, ən gözəl oxuduqlarını tamaşaçıya deyil, həmin anda başını göyə qaldıraraq Allaha ünvanlayır. İnsan yaratdıqlarının ən gözəlini Allaha verməlidir. Çünki qurban ən gözəl şeydən olmalıdır. Bu mənada Çin poeziyasında belə bir ənənə vardı ki, şair öz zənninə görə, ən dahiyanə şer yazanda onu yandırardı, beləcə, onu Allaha göndərmiş olurdu.
-Bəlkə onları Tanrıya edilmiş dualar kimi dəyərləndirmək daha düzgün olardı? Bizim dörd gözəl şairimizin şeirlər toplusu “Dörd şair, qırx dua” adlandırılıb. Bu kitaba ön söz yazan Kamil Vəli Nərimanoğlu da şeiri Tanrıya edilən dua kimi dəyərləndirir. Siz də sənəti İlahiyə qovuşmaq istəyi kimi dəyərləndirdiniz. O zaman belə bir sual yaranır: İlahiyə qovuşduğu anda sənət bitirmi?
-Yox, yox! Bu, sintetik bir anlayışdır. Xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, bunu ayırd etmək mümkün deyil. Məsələn, ibadəti götürək. Namaz İlahi ilə ünsiyyətdir. Amma Allahla danışdın, bununla hər şey bitmir, namazın bütün xüsusiyyətlərini sonunadək icra etmək lazımdır. Bu, kiçik bir şeydir, differensiyaya uğramır. Son anda bilirsən ki, sən sənətkarsan, bunu etmisən, bu bacarıqdır, səriştədir. Bunun haradan olduğunu isə bilmirsən. Bəzi şeylər yaradıcı insan olduğunuz üçün sizə də tanışdır. Bax, götürək qafiyəni, bu hələ bir faizdir, yerdə qalan doxsan faiz? Hardandır, necə yaranıb məlum deyil.
– Sanki itirilmiş bir şeyin tapıntısı ola bilərmi?
-Bilmirəm. Hər kəs necə istəyirsə, elə də yoza bilər. Bu dünyada mən nə bilirəm ki, sizə də deyim. Bəlkə də nəyi isə qırx faiz bilirəm, bildiyimin bir-iki faizini anlayıram, sıfır tam onda beş faizini isə yaradıcılığımda həyata keçirirəm. Kim daha yüksək faiz deyirsə, mən ona səcdə etməyə hazıram.
– Bayaq söylədiniz ki, hər şey nə zamansa bitir, insan artıq yarada bilmədiyini hiss etdikdə intihar baş verir. Və bu zaman baş verəcək intiharı da labüd saydınız. Ruh hər şeyin yaradıcısıdır. Əgər ruhun özü bitməyəndirsə, o zaman bəs niyə insanın yaratdıqları bitib tükənir?
– Bilmirəm. İnanın ki, bilmirəm, bilsəydim, dərdim olmazdı ki!
– Qarşısında aciz qaldığınız suallar çoxdur?
-Acizlik adlandırmazdım. Bəziləri üçün bu belədir. Rəsul Rza demişkən, nə ilkin, nə sonuncuyam. Əzəldən belə qurulub. Niyə, necə, haradan? Mən bilirəm ki, bilmirəm. Fizika, astrofizika, bütün dəqiq elmlər “bilmirəm” nöqtəsində dayanır. Bunu, o birisini bilirik, amma baş vermə səbəbini bilmirik.
– Əgər insan axtardığı həqiqəti bütün ömrü boyu tapa bilmirsə, onda ömrün mənası nədir? Demək ki, insan özü özünü aldadır?
– Bilmirəm, bu mənim üçün önəmli deyil.
– Onda gəlin, sizin bildiyiniz nöqtəyə toxunaq. Niyə filosof, yazıçı, dindar və s. olmadınız, başqa ixtisası deyil, məhz teatrı seşdiniz?
-Əslində mən həm filosofam, həm şairəm, həm dindaram, həm ateistəm, həm siyasətçiyəm, həm dramaturqam, həm idmançıyam. Seçdiyim peşə bütün saydıqlarınızı həyata keçirməyə mənə imkan verir. Yetər ki, şairləri ayırdılar. Sən həm lirik şairsən, həm satirik. M.Ə.Sabir satirik şair idisə, o zaman yazdığı qəsidələr, mərsiyələr necə olsun?
– Demək istəyirsiniz ki, “izm”lərin sonu çatıb?
– Çoxdan. “Hər şeyi bilirəm” deyən insanlar dünyanı bu hala gətiriblər. Sokrat onu deyirdi ki, mən bir şeyi bilirəm ki, heç nə bilmirəm. Hengelsə “Mən bilirəm, mən sənə izah eləyəcəyəm” deyirdi. Soruşan gərək, sən kimsən? Bu dünyanın Sokratı var! Bütün bəlalar Aristoteldən başladı. “Bu belə olmalıdır!” Sən də məntiq adlanan bu düşüncəni qəbul edirsən. Bunun özü məntiqə sığmayan bir şeydir. Bu boyda kainatın məkanı, ölçüsü, zamanı olmayan ruhun qarşısında sən kimsən? Əslinə baxsan, Qərb-Şərq qarşıdurması deyilən bir şey yoxdur. Qərb dəqiq elmlərlə məşğul olduğu zamanda, Şərq ruhu yaşadır. Kimsə şimalda yolundan azırsa, Çin və ya qeyri-Çin bunun qarşısını alır, yaxud Çin yolundan azırsa, Azərbaycan və ya Norveç hər hansı bir ölkə bunun qarşısını alır. Həmişə ruhla yaşayan, ruhun güclülüyünü qəbul edən adamlar olub, olacaq. Mən icad etdiyim poetikanın adını “psixofiya” qoymuşam. “psixo” – ruh, “sofiya” – müdriklik deməkdir. Yəni ruhun müdrüklüyü deməkdir. Əgər Mauqli kimi cəngəlliyə düşən insan əlifbanı bilmirsə, demək insan deyil? Əksinə, bəlkə də ən böyük insanlıq elə Mauqlidə cəmləşib.
– Bəlkə ruhu qəliblənmədiyi, yönəldilmədiyi üçün ən gözəl insan məhz elə odur!
– Doğrudur. Bir tək oddan faydalana bilən, bürünüb yağışın altında yatan, Allahdan verilən bütün potensial gücü, mexanizmləri işlədə bilən, hissiynən yaşadığı üçün. Görək biz Allahın vermiş olduğu potensialın neçə faizini istifadə edə bilirik? Bu nədir? Baxın, küçə itləri yaşayır, mübarizə edir. Amma mənim evdə saxladığım itin qidası bir az düzgün olmadıqda xəstələnir, vaxtı-vaxtında iynəsini vurdurmaq lazım gəlir.
– Bəlkə ərköyün böyütmüsünüz?
– Yox, sadəcə ev iti olduğu üçün.
-Dolayısı ilə insanın təbiətdən uzaqlaşdığı üçün məhvə məhkum olduğunu demək istəyirsiniz?
– Bunu mən demirəm, tarixin gedişatı sübut edir.
– O zaman siz bayaq söylədiyiniz fikri inkar etmiş olursunuz – dünyanın bir tərəfində baş verən mənfi bir şey, o biri tərəfində müsbət bir şeylə kompensasiya olunur. Yəni tarazlıq heç bir zaman pozulmur, başqa sözlə desək, təsir, əks təsirə bərabərdir.
– Doğrudur, tarazlıq heç bir zaman pozulmur. Sadəcə mən nəyi isə görə bilmərəm. Yalnız keçici şərtlər dünyanı dərk etməməyə mane ola bilər. Ancaq kainat adlanan şey təzadsızdır. Allah dünyanı təzadsız yaradıb.
– Rüstəm Behrudi yazır ki, bitəcək olan nə varsa, bitməlidir. Sizcə, bitməyən nədir?
-Tam səmimi olmaq üçün deyim ki, bilmirəm. Bir az farmazonluq edib deyə bilərdim. Amma tam səmimi olaraq deyirəm ki, bilmirəm. Var olmaqla yox olmanın arasında bir sərhəd var, bəlkə o sərhədi keçdikdən sonra demək olar. Əgər siz gənclik, yaxud sevgi haqqında soruşsaydınız, mən bunları yaşadığım üçün bəzi şeylər deyə bilərdim. Ancaq bitməyən nədir, deyə bilmərəm. Bəlkə elə bu sualın özüdür?
– Bəs səhnədə bitməyən nədir?
– Rejissor üçün bir tamaşanı bitirməyə yaxın yeni bir tamaşa yaratmaq və ən yaxşı tamaşa üzərində işləmək ideyası heç vaxt bitmir. Ən yaxşı tamaşanın irəlidə olmasıdır səhnədə bitməyən. Baxmayaraq ki, otuz ildir səhnədəyəm, mən həmişə ən yaxşı tamaşanı sabah üçün gözləmişəm.
– Deyirlər ki, insanın “öz”ü ilə “mən”i arasında mübarizə gedir. Sizcə, hansı qalib gəlir?
– “Mən” bir deyil, minlərlədir. Sıfırla birin arasında, yəni “var olmaq”la “yox olmaq” arasında on minlərlə çalar var. Psixoloji baxımdan önəmli olan bu çalarların hamısını bir rəngə gətirməkdir. Dünyada bir xassəli heç nə yoxdur. Bir yapon rəssamının gözü bir rəngin üç yüzə qədər çalarını görürdü. Cəhdimiz bir rəngə baxıb çox çalar görə bilmək üçündür. Bu qaradır, bu insan pisdir… Xeyr, belə demək olmaz! Nizami Gəncəvi deyirdi ki, qarğaya qara deyəndə onun gözünə baxın, onun gözünün ağı olmasaydı, gözünün bəbəyi elə qara görünməzdi. “Mən necə insanam?” sualına cavab verə bilər? Ancaq insan o dünyaya ruhu saf getməlidir. Dünyanı neçə yaşda tərk etməyin heç bir mənası yoxdur. Füzuli “Leyli və Məcnun”u qırx yaşında yazıb.
– Vaqif bəy, ağlaya bilirsinizmi?
– Sənət əsərlərinə baxanda ləzzətlə ağlayırdım. Məsələn, gürcülərin “Əsgər atası” filminə baxanda ata ilə oğulun görüş səhnəsinə tamaşa edə bilmirəm. Elə kitablar da var ki, onların müəyyən yerlərini oxumuram. Son dəfə rəssam dostum Elçin Məmmədov öləndə ağlamışam, həm də necə ağlamışam… Deyirlər ki, bu qəddar adamlara xas olan xüsusiyyətdir.
– Mən isə əksini eşitmişəm, deyirlər ki, qəddar adamlar ağlaya bilmirlər.
– Yox, yox, nə danışırsız? Stalin həmişə Ç.Çaplinin filmlərinə baxanda ağlayırmış.
Söhbətləşdi:
Rəsmiyyə SABİR
