Əkbər QOŞALI,
Beynəlxalq “Alaş” Ədəbiyyat mükafatı laureatı
Bu il (2023-cü il) Aşıq Əkbər Cəfərovun anadan olmasının 90-cı ildönümü (bu sətirlər yazıldığı avqust ayında isə sənətkarın haqqa yürüməsinin 33-cü ildönümü) tamam olub. Ruhuna alqış!
Sənətkar sağlığında çox alqışlar görüb, çox səhnələrdə çıxış edib, salonları coşdurub, insanları riqqətə gətirib, könüllərə fərəh, üzlərə təbəssüm bəxş edib. O, hələ sağlığında əfsanələşmiş ustadlardan idi. “Sağlığında” deyirik – bəyəm əsil sənətkara ölümmü var? Əsla! Neçə ki sənət var, sənətkar da var. Bir sənətkar ki xatırlanır, undulmur, irsinə üz tutulur, xatirəsi əziz saxlanır – onun haqqında keçmiş zamanda danışmaqdansa, bugünki uğurlarımıza sevinən, sözlərimiz ruhu vasitəsi ilə ona agah olan çağdaşımız, dərddaşımız, uğurdaşımız olaraq danışmaq daha doğru deyilmi?
Tovuz ədəbi mühitinin Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında danılmaz dərəcədə önəmli yeri, rolu vardır. Tovuzda respublika miqyasında, Türk dünyası səviyyəsində yaxşı tanınan, sevilən söz ustadları, o cümlədən, ustad aşıqlar, el şairləri yetişib. Bəli, Tovuz ədəbi mühiti anlayışından da, o mühitdə yetişən aşıq və şairlər haqqında da könül xoşluğu ilə söhbət aça bilərik. İstər Çar, istərsə Sovetlər dönəmində o sənətkarlar bizim ümidlərimizi qoruyub saxlayan aydınlar olaraq çıxış edib.
El aşıq və şairləri xalqın dərdlərini, uğurlarını, ümidlərini dinləyən, dilə gətirən, mətləbə ulaşdırmağa çalışan insanlardı. Həm xalq dərdlərini, uğurlarını, duyğu-düşüncələrini onlara deyib, həm də onlar xalqın dərdlərini, uğurlarını, duyğu-düşüncələrini saza qaldıraraq, yayaraq, öz poetik örnəklərində qoruyublar. Yəni, xalq ruhunun gözəlliklərini, xalqın ümidlərini aydın gələcəyə çatdırıblar – ümidləri inama daşıyaraq…
Tovuzun şenolmuş Bozalqanlı kəndində doğulub, böyümüş Aşıq Əkbər də, zəngin etnoyaddaşa, epos təfəkkürünə və sarsılmaz ümidlərə malik bir sənətkar kimi yetişib. O, həm zil, orta və bəm köklərdə böyük ustalıq, məharət göstərmiş nadir sənətkar, gözəl saz ifaçısı, dastan söyləyən, dastan yaradan və söz qoşan – aşıq poeziyasının az qala bütün qollarında şeirləri olan sənətkardı. Aşığın “Dedilər” qoşmasını sizlərçün incələmək istərdim. Hesab edirəm ki, bu qoşma onun aşıqlıq missiyasının əsas bəlgələrindədnir:
Gözümü açandan, ağlım kəsəndən,
Oğul, çəkmə çox da qəmi, dedilər.
Doğuldum Kür üstə, gəzdim Kür üstə,
Suyun üzündədi gəmi, dedilər.
Sancıldım yurduma, göyərdim, bitdim,
Böyüdüm, boy atdım, məclisə getdim.
Mən sazı özümə havadar etdim,
Aşıq, bizə çal “Kərəmi”, dedilər.
Qarşıladım neçə-neçə yazları,
Yaş ötdükcə təzələdim sazları;
Dünən “əmi” dediyimin qızları,
Bu gün mənə “Əkbər əmi” dedilər.
Siz fikir verin: əsas mənanı orta bəndə yükləyən ustad sanki təbiətin qanunanuyğunluqlarında olduğu kimi, altdan-üstdən mənanı qoruyur, saxlayır, gələcəyə ötürür… Təbiətdə, kainatda, toplumda… toxumu, cövhəri, mənanı, sirri… belə görmüş, belə bilmiş, belə inanmışıq. Baxın, nə sancılar? – kökü-köməci olmayan. – Ting, çubuq sancılar, elə deyilmi? – Yoxsa, kökü-köməci olanı basdırılar, daha sancmazlar ki. Və sancılan da, hər yerdə bitməz; yalnız münbit torpaqda, ötəndən-keçəndən qorunduğu, zədələnmədiyi halda, iqlim şərtləri uyğunsa, göyərər, böyüyər, boy atar. Sancılan varsa, sancan var, qorunan varsa, qoruyan var, əlbəttə! Bəs məclisə kim gedər? – adam gedər, daha ağac məclisə getməz ki. Demək, sancılan çubuq deyil, ting deyil – sənətkar burada bir metafora işlədib. Bu, ustadın ədəbi priyomu, müəyyən qədər də, sətiraltı anlamları poetik biçimdə ötürməsidir. Anlaşılan, ustad xalqın öz kökündən qoparıldığını, qoparılsa da, yenə ana torpaqda, doğma yurdda mayalandığını, tutduğunu anladır. Həncəri derlər, aşıq “ana südü, dağ çiçəyi” misalı, yaxud xarı-bülbülün Qarabağdan savayı özgə yerlərdə bitməməsi kimi bir havanı, mədəniyyət iqlimini gətirir düşüncəyə… Hətta, xarıbülbül başqa yerlərdə bitirsə də, bitirilə və böyüdülə bilərsə də, xalqın yaddaşı Qarabağdan qıraqdakı al-əlvan bağların içində xarıbülbülün olmaması haqqında poeziyanın anlatdıqlarını həqiqət kimi qəbul edib, o poetik həqiqəti yaraşıqlı bulub… – Beləliklə, bir arif, bir kamil-mürşid, bir bilgə olub, o köksüzü torpağa sancıb – onun mayalanmasına, tutmasına ümidli olub, alqış edib, onu qoruyub, bəsləyib, xalqın dünənini, bu gününü, sabaha boylanışını bilib; xalqın diləklərinin ifadəçisi olub, xalqa, təbiətin nizamına, ondan da ötəsi, kainatın ruhuna inanıb. Və çox düz edib!
Bir də, məclisə getmək var işin içində. Sov.İKP iclasına deyil, “İliç lampalı kolxoz”a deyil, nə bilim, “Lenin guşəsi”nə, “Qırmızı otağ”a və b. yerə deyil, məhz məclisə gedir… Bəs məclis – el məclisi haraydı? – Məclis o totalitar rejimdə də, xəlqiliyin qaldığı, milli ruhun təcalla etdiyi, ideolojidən arınmış bir yeriydi, soydaşların özünüifadə meydanıydı, rəsmiyyətdən, ideolojidən bir qədər uzaq ünvanıydı…
Yaxşı, o “kökündən qoparılmış” ana torpağa sancıldı, göyərdi, bəsləndi, böyüdü, məclisə getdi də, sonra nə oldu? – Sonra sazı özünə havadar etdi, məhz sazı! – Leninin kitablarını, Marksın, Engelsin əsərlərini deyil, Kommunist Partiyasının Nizamnaməsini deyil, plenum qərarlarını və s. deyil! – Tanrı kömək olsun, şair Niyaz Nəsir demiş, bax, bu xalis xalq ruhunun cəsarətiydi! – Ancaq bilgələr bilirdi: hələ qəm-kədər dövrü bitməyib, hələ azadlıq üfüqlərinə yetişməyə xeyli zaman vardı… – O zaman, “Aşıq, bizə çal “Kərəmi” dedilər”. – “Kərəmi”ni – kədərin havasını! – O zaman – hələ müstəqil olmadığımız dönəmə məhz o hava uyğundu… Ancaq kədər əbədi deyil, qara bulud Günəşin qarşısında ilmüdam dura bilməzdi və həqiqət Günəşi, əlbəttə parlayacaqdı. Parladı da!..
Beləliklə, ustad aşıq 3 bəndlik bir qoşmada, o qoşmanın da bir bəndindəcə doğma xalqın gerçəkliyini anladıb, bütöv bir dönəmin ictimai-siyasi portretini canlandıra bilib…
Ruhu şad olsun!
