“İDİKUT” dilimizə uyğunlaşdırılan ilk uyğur romanıdır. Müəllifi Qazaxıstanda yaşayan Əhmədcan Əşiridir.
O, Qazaxıstanda uyğur ədəbiyyatını təmsil edən ən önəmli simalardandır. Bildiyimiz kimi Qazaxıstan uyğur türklərinə hər zaman dəstək olan ölkələrdəndir. Hətta Qazaxıstan Yazıçılar Birliyinin nəzdində Uyğur Ədəbiyyatı şöbəsi vardır ki, müəllif də bir müddət bu şöbənin başqanı olmuşdur. Onun bir çox əsərləri qazax, rus, özbək, ukrayna, qırğız və b. dillərə çevrilmişdir.
“İdikut”un tarixi roman sevənlərin gözdən qoymayacağı əsər olacağına inanıram.
Əsərdə uyğur dövləti olan İdikutun ayaqda qalma mübarizəsindən bəhs edilir.
İlk öncə onu qeyd edim ki, əsər hələ satışda deyildir. Belə bir əsərin ilk oxucularından olmaq möhtəşəm bir duyğudur. “İdikut” DGYTB nin (Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyi) nəşridir. Əsəri dilimizə uyğunlaşdıran DGTYB Yönətim Kurulu üzvü Taleh Mansur, redaktoru DGTYB-nin Məsləhət Şurasının başqanı Əkbər Qoşalı, məsləhətçiləri isə Qazaxıstandan yazıçı-publisist Malik Otarbayev, Azərbaycandan isə Əli Kərim adına Poeziya Evinin direktoru İbrahim İlyaslıdır.
Əsərə keçmədən öncə uyğur tarixi haqda qısa məlumat vermək istəyirəm. 840-cı ildə Orhunda mövcud olan Uyğur dövləti həm taxt oyunları, həm də qırğızların hücumu ilə süquta uğrayır. Öge Tekin bir müddət sonra dövləti yenidən dirçəldir. Lakin bu dəfə də çinlilərin hücumuna məruz qalır. Bu zaman hakimiyyətdə olan sonuncu xan II Kasarın qardaşı oğlu Pan Təkin və baş vəzir Sarçukun rəhbərliyi ilə 15 uyğur qəbiləsi Tanrı dağının şərqinə gedirlər. Burada isə 2 yerə ayrılırlar. Bir hissə Pan Təkinin başçılığı ilə quzey-doğuya gedir və burada 5 məhəllədən ibarət şəhər – Beşbalıq şəhərini salırlar. Zaman keçdikcə şəhər böyüyür. Buranın əmirləri isə İDİKUT adlanır…
İdikut hakimi İyən Tömür, Kıtan dövlətindən asılılığı qəbul edir və bu, illərlə davam edir. Maddi, mənəvi bütün sərvətlərinin Kıtan hakimliyinə daşınması xalqı İyən Tömürə qarşı çıxmağa vadar edir. Xalq dövlətin tək çıxış yolunun İyən Tömürün vəliəhdi təyin etməsinə baxmayaraq Kıtan dövlətinə sədaqətini göstərmək üçün göndərdiyi və illərdir orada əsir olan Bavurçuk Art Təkin olduğunu anlayır. Və onu edamdan xilas edərək, öz yaxın ətrafının köməyi ilə İyən Tömürü öldürür. Beləliklə, Bavurçuk Art Təkin xalqın dəstəyi ilə hakimiyyətə gəlir. Lakin atasının etdiyi səhvləri təkrar etmək istəməyən idikut daha böyük addımlar atır və Çingiz Xanla ittifaq bağlayır… Sonra isə döyüşlər, fəkakətlər bir-birini əvəz edir.
Bavurçuk Təkin Çingiz Xanın dəhşətli döyüş taktikası qarşısında sarsılsa da özünü toplayır və əlindən gəldiyi qədər bacı-qardaşlarına, qan qardaşlarına kömək edir. Niyə qan qardaşları? Çünki Çingiz Xan ondan yalnız hərbi dəstək almır, həm də onunla birgə Orta Asiyaya hücum edir. Bu, İdikut üçün nə qədər çətin olsa da qan qardaşları üçün əlindən gələni etməyə çalışır. Əsəri oxuduqca Bavurçuk Təkinə zaman-zaman bəraət qazandıra bilmirdim. Lakin əsərin sonuna doğru fikrim dəyişdi. Spoiler vermədən yazmaq istəyirəm fikirlərimi. Amma tarixi romanda bunu etmək biraz çətin olur. Çingiz Xanın amansız işğal qaydaları insanı sarsıdır. Sona doğru bir-birini əvəz edən həzin sonluqlar, Bavurçukun qəhrəmanlığı əsəri oxunaqlı edir.
Əsəri maraqlı edən məqamlardan biri də bilgi dolu olmasıdır. Əsər boyu həm uyğurların, həm də monqolların tarixi, mədəniyyəti, geyimləri, inancları, bir sözlə, ümumi xarakteristikalarını görürük. Uyğurların zəngin tarixi və mədəniyyəti, incəsənəti haqda maraqlı məlumatlar əldə edirik. Həm də öyrənirik ki, monqollar bir çox sahələrdə uyğur türklərindən faydalanmışlar. Onların dil, əlifba, ədəbiyyat və bir çox sahələrində uyğur izləri görünür.
Bunu Çingiz Xanın Bavurçuk Art Təkinlə Orhun düzündə olan dialoqunda da oxuyuruq. Onun uyğurların əzminə, incəsənətinə olan sayğısını görürük. Bavurçuk Art Təkinin monoloqunda da bunun şahidi oluruq. İdikutlular buddizm, maniheizm dinlərinə sitayiş edirdilər. Dövlət dini isə buddizm idi. Onların zəngin mədəniyyəti bu buddist məbədlərinin tərtibatında, bəzədilməsində özünü göstərir. Bir sözlə, “İdikut” həm tarixi gerçəklikləri, həm də incəsənətin, mədəniyyətin zəngin təsviri ilə möhtəşəm bir əsərdir. “İdikut” mütləq oxunmalı əsərlər sırasındadır.
Sənubər Hacıyeva-İLYASLI,
Sənətşünas
