Seyran SULEYMAN /QIRIM/
(QIRIMTATAR-AZERBAYCAN EDEBIY ALÂQALARINA DAIR)
“Yıldız”* mecmuasınıñ bu yılki ilk sanında meşur azerbaycan şairleri Samed Vurğun ve Bahtiyar Vahabzadeniñ şiirlerini ana tilimizde oqup, bir şeynen ölçenmez bir zevq aldım. Mına qayda şiir, mına qayda istidat! “Men bir bala, sen bir ana/Şay olğan soñ, bağlım saña/Qaysı yurtqa, qaysı yana/Ep uçsam da, yuvam sensiñ/Elim, künüm, evim sensiñ!”, – dep yaza Samed Vurğun özüniñ “Azerbaycan” adlı şiirinde. Temiz qalpten çıqqan şu çın satırlar qırımtatarlağa da ğayet yaqındır. Bahtiyar Vahabzadeniñ “Menim ana tilim” adlı şiiri de sanki dersiñ bizge dep yazılğan: “Farqına barmayıp aqnen qaranıñ/İnsan bar, öz tilin yat sayar bugün/Dedesi bu tilde cebe alğannıñ/Ozü diger tilde söz yayar bugün”… Qalemdeş ustazım, şairimiz Şeryan Ali azerbaycan şiiriyetinde degerli yer tutqan mezkür şiirlerni qırımtatarcağa uyğunlaştırıp, kerçekten de büyük iş yaptı. Şeryan Ali özüniñ kiriş sözünde Bahtiyar Vahabzade keçken asırnıñ ta 60-ncı yıllarında “Qırımda tatar qabirleri” adlı şiir yazğanını qayd eterek, şu şiirden bir parçanı misal etip ketire. Şeryan Aliniñ özü de Azerbaycanğa bağışlap şiirler yazğan edi.
Qırımtatar-azerbaycan qardaşlığı zaman sınavlarından keçti ve bu qardaşlıq ket-kete daa da qaviyleşecegine eminim. Eki edebiyatnıñ özara bağları ise büyük kölemli tedqiqatnıñ mevzusı ola bile. Bu bağlar hususan İsmail Gasprinskiy devirinde keniş qulaç alğan ediler. O, azerbaycan edebiyatını teren bilgeninden ğayrı, belli azerbaycan erbapları C. Mamedkulizade, S. Velibekov, G. Zardabi, ağa-qardaş Ünsizadeler, N. Narimanov, S. Ğanizade, Ş. Asadullayev ve digerlernen şahsen tanış edi. Azerbaycanda çıqqan “Hayat”, “Ziya” kibi gazetalarda onıñ maqaleleri basıldı. “Terciman” gazetası ve cedidcilik ceryanı azerbaycan ziyalılarınıñ da dünyabaqışlarına tesir etkeni şübesizdir.
Belli ki, HH asırnıñ başında Azerbaycandan kelgen teatr truppaları Qırımda bir sıra spektakller numayış ettiler. 1924 senesi Azerbaycan Elifbe komissiyasınıñ delegatsiyası Qırımda bulunaraq, cümleden, İ. Gasprinskiyniñ ev-müzeyini de ziyaret etken edi. İ. Gasprinskiyniñ qızı Şefiqa Gasprinskaya azerbaycanlı siyasetçi, cemaat erbabı Yusuf Nasipbeylige aqayğa çıqıp, Bakuda pedagogik oquv yurtunı da meydanğa ketirgen edi.
Cenkten evel de qırımtatar-azerbaycan alâqaları üzülmedi. Sözümizniñ isbatı olaraq, Şamil Alâdinniñ “Şerefli, dülber tilimiz” adlı maqalesinde tarif etilgen böyle bir levhanı ketirmek mümkün. Meger 1939 senesi Osman Amit, Raim Tınçerov, Maqsud Suleyman ve Şamil Alâdin Qırımdan Bakuğa, Fet-Ali Ahundovnıñ yubileyine baralar. O yerge başqa ülkelerden de çoqtan-çoq musafir kele. Amma çoqqa barmay musafirlerniñ episi öz ülkelerine qaytıp ketken soñ, qonaqbaylar qırımtatar yazıcılarını daa bir aftağa qaldırıp, cumhuriyet boyunca kezdire ekenler. Yani bizimkilerge ayrı bir iltifat, ayrı bir ürmet köstereler. O vaqıt yazıcılarımız Bakuda şair Samed Vurğunnıñ “Hanlar” adlı şiirle yazılı pyesasını körip begeneler. Şamil Alâdin müellifke: “Hanlar”nı bizge beriñiz, Qırım devlet teatri sanasında temaşacılarımızğa köstereyik!”, – dep rica ete. Evelden Dağıstan, Orta Asiya, Tataristan, Ermenistan teatrlerine red cevabını bergen Samed Vurğun Şamil Alâdinge qatiyetle: “Mümkün!”, – dey. Böylece, qırımtatarlarğa can qardaşlarğa kibi baqqan müellif tillerimiz biri-birine pek yaqın olğanlarını közde tutıp, öz eserini şek-şübesiz bizimkilerge bermege razı ola. İşte, bu, eki qardaş halqnıñ o vaqıttaki alâqalarını köstergen küçücik bir levhadır.
Men ise bundan on yıl evelsi olğan levhanı hatırladım. İstanbulda azerbaycanlı muallimlernen subet etkende Bekir Çoban-zadeniñ adını añıp keçtim. Olar deral: “Bekir Çoban-zade Qırım asıllı ekenini bilemiz, amma o Azerbaycan içün de çoq hayırlı işler yapqanını unutmaymız“, – dep ayttılar. Uzaqtan kelgen muallimlerniñ şu cıllı sözleri yüregime melem oldı, içim-bağrım iftihar ile toldı, şu ande Bekir Çoban-zade epimizni bir daa birleştirgen, biz qardaşlar olğanımıznı hatırlatqan bir sima olaraq közüm ögünde canlandı.
Söz kelimi, 2009 senesi azerbaycanlı alim Mahmud Allahmanlı “Aşıq Ümerniñ yaratıcılığı” monografiyası içün Bekir Çoban-zade adına halqara mukâfat qazanğanı em Qırım, em Azerbaycan içün diqqatqa lâyıq, quvançlı bir vaqia oldı.
Azerbaycan-qırımtatar edebiy alâqalarını pekitmek oğrunda jurnalist ve folklorcı İlgar Qasumovnıñ yapqan hızmetleri de ayrıca alğışqa lâyıqtır. Onıñ “Dertli, ağrılı qardaşlarımız” adlı kitabı (Baku, 2005 s.) tolusınen qırımtatar şiiriyetine, azerbaycan-qırımtatar medeniy-edebiy alâqalarına bağışlanğan qıymetli bir iş sayıla. Cümleden, kitaptaki “Azerbaycan matbuatında qırımtatar faciası”, “Dertli, ağrılı qardaşlarımız”, “Yürekten-yürekke yollar körünir” adlı maqaleler çoq emiyetlidir. Soñki maqalede eki vatanperver şair – Reşad Mecidnen Yunus Qandımnıñ icadiy dostluğı aqqında söz kete. Reşad Mecid Azerbaycan oquyıcısını qırımtatar halqınıñ faciasınen, edebiyatımıznıñ nümünelerinen tanış etken istidatlı bir qalem saibidir. Yunus Qandımnıñ 1990 senesi yazılğan “Hazar yalılarında” adlı poeması da ayrı diqqatqa lâyıqtır. “Hazar yalılarında” adlı eser qardaş halqlarnıñ umumiy faciasını seciyelendirgen (tariflegen), ister qırımtatar, ister ise azerbaycan edebiyatında birinci ve yekâne eserdir”, dep qayd ete İlgar Qasumov.
Yeri kelgende ukrain şairi ve tercimanı Mikola Miroşniçenkonı añmaq siteyim. Bir qaç yıl evelsi aramızdan ketken Mikola Miroşniçenko ömür boyu qırımtatar ve azerbaycan şiiriyetine alelhusus meyil bererek, şu şiiriyetlerden bir çoq nümünelerni ukraincege tercime etken edi. Onıñ adını da, yapqan işlerini de unutmamaq kerekmiz.
Qırımtatar-azerbaycan edebiy alâqaları şimdi de devam ettirile. Keçken yıl “Ümüt kervanı” mecmuasında azerbaycanlı yazıcı Zakir Sadatlınıñ “Selâm, baça!” adlı ikâyesi qırımtatar tilinde basıldı. Zakir Sadatlı bu aqta haber alğan soñ aman minnetdarlıq mektübini yazıp yolladı. İkâyesi Qırımda çıqqanı aqqında Azerbaycan matbuatında da bildirildi. Yazıcınıñ özü yaqın kelecekte Qırımğa kelip, mında televizioncı sıfatında İsmail Gasprinskiy aqqında vesiqalı film azırlamaq niyetinde eken. Öz eserlerinen çoqtan tanılğan daa bir azerbaycan şairi Ekber Qoşalı bizim genç şairlerimizniñ şiirlerini azerbaycan tiline çevirdi ve olar Bakuda ayrı cıyıntıqlarda dünya yüzü kördiler. Deycegim, yañı asırda qırımtatar-azerbaycan edebiy alâqaları yañı basamaqqa çıqıp, daa da yañı filisler atmaqtalar. Bu ise kelecekke ümüt, işanç ve ilham bere.
*Qirimda yayimlanan edebiy dergi
