Azərbaycan Respublikası türk dünyasının ayrılmaz bir hissəsidir. Tarix boyunca Azərbaycan ilə digər türk xalqları arasında ortaq mədəniyyət, dil və ənənələr üzərində qurulan əlaqələr, müstəqillik dövründə strateji əməkdaşlıqlarla daha da dərinləşmişdir. Türk dövlətləri ilə iqtisadi, diplomatik, hərbi və mədəni əlaqələrin inkişafı, Azərbaycan üçün regional və beynəlxalq arenada mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan və türk xalqları, tarixin müxtəlif dövrlərində ortaq bir mədəniyyətin, dilin və coğrafi ərazilərin daşıyıcıları olmuşlar. Orta əsrlərdən əvvəlki dövrə nəzər saldıqda, Azərbaycanın yerləşdiyi bölgə türk xalqları ilə çox yaxın əlaqələrə sahib olmuşdur. Xüsusilə, Qafqazda yaşamış türk boyları, Azərbaycanın etnik və mədəni müxtəlifliyini formalaşdıran ən vacib elementlərdən biridir. Bu dövrdə Azərbaycan və türk xalqları arasında iqtisadi və ticarət əlaqələri inkişaf edərək mədəniyyət və din sahələrində də qarşılıqlı təsir güclənmişdir. Orta əsrlərdə, xüsusilə Səlcuqlu imperiyasının genişlənməsi və Osmanlı İmperiyasının təsiri ilə, Azərbaycan türk xalqları ilə daha da yaxın əlaqələr qurmuşdur. Bu əlaqələr həm də İslam mədəniyyəti çərçivəsində güclənmiş, ortaq dini və mədəni miras üzərində qurulmuşdur. Azərbaycan, Osmanlı İmperiyası ilə çoxsaylı müharibələrdə birgə mübarizə aparmış, eyni zamanda, tarixi hadisələrdən qaynaqlanan bir çox ortaq ənənələri paylaşmışdır. Sovet İttifaqının yaranması ilə isə, Azərbaycan və digər türk xalqları arasında əlaqələr bir müddət məhdudlaşdırılmışdır. Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olarkən bu əlaqələr rəsmi olaraq zəifləsə də, xalq arasında türk mədəniyyəti və dili ilə bağlı təmaslar hələ də davam etmişdir. Sovet dövründəki siyasi və ideoloji maneələrə baxmayaraq, bu dövr Azərbaycan xalqının türk dünyasına olan marağını artırmış və müstəqil Azərbaycanın yaranması ilə bu əlaqələrin yenidən canlanmasına zəmin yaratmışdır.
Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, türk dövlətləri ilə münasibətlərin qurulması və inkişafı, ölkənin xarici siyasətində mühüm yer tutmuşdur. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan, türk dünyası ilə ilk əlaqələrini qurmağa başlamış, diplomatik münasibətləri bərpa etmiş və yeni iqtisadi, siyasi əməkdaşlıq imkanları axtarmağa başlamışdır. Türk Şurasının (sonralar TDT) yaradılması bu dövrün ən mühüm hadisələrindən biri olmuşdur. Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) türkdilli ölkələr arasında əməkdaşlıq və inteqrasiyanı gücləndirmək məqsədilə yaradılmış beynəlxalq qurumdur. Təşkilatın tarixi aşağıdakı mərhələlərlə səciyyələnir:
- Başlanğıc – Zirvələr (1992-2009)
1992-ci ildə Ankarada keçirilən Birinci Türkdilli Dövlətlər Zirvəsi, türk dövlətlərinin əməkdaşlıq təşəbbüslərinin başlanğıcı oldu. Bu zirvədən sonra türkdilli dövlətlərin liderləri arasında müntəzəm görüşlər keçirilməyə başlandı. Zirvələrdə siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə əməkdaşlığın inkişafı üçün əsas qərarlar qəbul edildi.
- Türk Şurasının yaranması (2009)
Türkdilli ölkələr arasında əməkdaşlığın rəsmi institutlaşdırılması məqsədilə 3 oktyabr 2009-cu ildə Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan və Qırğızıstan liderləri Naxçıvan şəhərində keçirilən Zirvə görüşündə Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının (Türk Şurası) yaradılmasını təsis edən Naxçıvan Sazişini imzaladılar. Türk Şurası siyasi, iqtisadi, mədəniyyət və təhsil sahələrində əlaqələri dərinləşdirmək üçün platforma oldu.
- Türk Dövlətləri Təşkilatına çevrilmə (2021)
2021-ci ildə İstanbulda keçirilən Zirvə görüşündə Türk Şurası rəsmi olaraq Türk Dövlətləri Təşkilatı adını aldı. Bu addım, təşkilatın fəaliyyətlərini daha geniş miqyasda və daha güclü strukturlarla həyata keçirmək məqsədini ifadə edirdi.
Hazırda Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan daimi üzvləri, Türkmənistan, Macarıstan, Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti isə müşahidəçi üzvləridir. Azərbaycan isə 2000, 2009, 2013, 2019-cu il Zirvə toplantılarına ev sahibliyi etmişdir. 2009-cu ildə Naxçıvan Zirvə toplantısının əsas nəticəsi olaraq Türk Şurasının yaradılması üçün Naxçıvan Sazişinin imzalanmışdır.
2000-ci ildən sonra Azərbaycan və türk dövlətləri arasında əlaqələr bir neçə əsas sahədə sürətlə inkişaf etmişdir. Bu dövr, həm iqtisadi, həm də siyasi, hərbi və mədəni sahələrdə əməkdaşlığın daha da dərinləşdiyi bir mərhələdir. Azərbaycan, türkdilli ölkələrlə əlaqələrini yalnız ikitərəfli səviyyədə deyil, həm də çoxşaxəli regional əməkdaşlıq çərçivəsində inkişaf etdirmişdir.
İqtisadi əməkdaşlıq və enerji layihələri
2000-ci illərin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan və türk dövlətləri arasında iqtisadi əməkdaşlıq böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Ən mühüm layihələrdən biri, Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri layihəsidir ki, bu layihə Azərbaycanın enerji ehtiyatlarının dünya bazarlarına çatdırılmasında mühüm rol oynamışdır. Eyni zamanda, TANAP (Trans-Anadolu qaz kəməri) layihəsi, Azərbaycan qazını Türkiyəyə və Avropaya daşımaq üçün yaradılmış mühüm infrastruktur layihələridir. Bu layihələr yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi əhəmiyyətə malik olub, türk dövlətləri arasında strateji əməkdaşlığı gücləndirmişdir.
Təhlükəsizlik və hərbi əməkdaşlıq
Türk dövlətləri ilə Azərbaycan arasındakı hərbi əməkdaşlıq da əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Azərbaycanın Qarabağ müharibəsi zamanı Türkiyənin verdiyi dəstək və digər türk dövlətlərinin bu məsələdəki mövqeyi, regionda təhlükəsizlik məsələlərinin necə qarşılıqlı təsir etdiyini göstərmişdir. Bu dövrdə həmçinin, Azərbaycanın hərbi təlim və təcrübə mübadiləsi sahəsində türkdilli ölkələrlə sıx əməkdaşlığı artmış, regionda təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün birgə strateji planlar hazırlanmışdır.
Mədəni əlaqələr
Mədəni sahədə, Azərbaycan və türk xalqları arasında birgə tədbirlər, sərgilər, mədəniyyət festivalları təşkil edilmişdir. Azərbaycan, türkcənin və türk mədəniyyətinin qorunması və inkişafı üçün bir çox türk dövlətləri ilə əməkdaşlıq etmişdir. Bakıda 1926-cı ildə keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay buna bariz nümunədir. XXI əsrdə isə Türk Şurası çərçivəsində mədəniyyət sahəsindəki əməkdaşlıq da artmış, bir çox müştərək layihələr həyata keçirilmişdir. Türkcə təhsil proqramları, tələbə mübadiləsi və ortaq mədəniyyət festivalları bu əlaqələrin əsasını təşkil edir. Həmçinin 2016-cı ildə Şəkinin, 2023-cü ildə Şuşanın Türk Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı elan edilməsi də mədəni əlaqələrimizə təsir göstərmişdir.
Türk Dövlətləri Təşkilatının rolu da burada qeyd olunmalıdır. Türk Şurası (Türk Dövlətləri Təşkilatı) bu dövrün ən mühüm regional əməkdaşlıq platformalarından biri olmuşdur. Azərbaycan, bu təşkilatın fəal üzvü olaraq, türk dünyasının daha da inteqrasiyası üçün bir sıra layihələrdə iştirak etmişdir. 2019-cu ildə Türk Dövlətləri Təşkilatının Dövlət və Hökumət Başçıları Zirvə Toplantısında Azərbaycan, təşkilatın daha da gücləndirilməsi və birgə fəaliyyətin artırılması məqsədini vurğulamışdır. Təşkilatın məqsədi yalnız iqtisadi və mədəni əməkdaşlıqla məhdudlaşmır, həm də türk xalqlarının siyasi və strateji maraqlarını müdafiə etməyə yönəlmişdir.
Azərbaycan və türk dövlətləri arasında əməkdaşlıq, xüsusilə müasir dövrdə daha da genişlənməkdədir. Bu əməkdaşlığın gələcəkdə daha da inkişaf etməsi üçün bir neçə əsas sahədə yeni imkanlar və inkişaf yolları mövcuddur. Bu perspektivlər, həm iqtisadi, həm də siyasi və mədəni sahələrdə daha güclü bir birlik yaradılmasına şərait yarada bilər. Regionda həyata keçiriləcək yeni enerji layihələri və nəqliyyat dəhlizləri (məsələn, Orta Asiya ilə Avropa arasında nəqliyyat əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi) bu əməkdaşlığın əsasını təşkil edə bilər. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və TANAP kimi layihələrdən sonra, daha çox birgə enerji və infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi mümkündür. Həmçinin, türk dövlətləri arasında sərbəst ticarət zonalarının yaradılması və iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi bu əməkdaşlığın uzunmüddətli inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycan və türk dövlətləri arasında hərbi əməkdaşlığın gələcəkdə daha da gücləndirilməsi, regionda təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün önəmli olacaq. Qarabağ müharibəsi, türkdilli ölkələrin hərbi məsələlərdə birgə işləməsinin vacibliyini göstərdi.
Türk xalqları arasında mədəni əməkdaşlığın gələcək inkişafı, ortaq dilin, tarix və mədəniyyətin qorunması baxımından əhəmiyyətlidir. Türk Şurasının mədəniyyət komitələri, təhsil sahəsində birgə proqramlar və tələbə mübadilələri bu sahədəki əməkdaşlığı gücləndirə bilər. Eyni zamanda, türk xalqlarının birgə mədəni tədbirlər təşkil etməsi, tarixi və mədəni irsə dair ortaq layihələr həyata keçirməsi mühüm amil ola bilər.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan ilə türk dövlətləri arasındakı münasibətlər, tarixi və mədəni bağlılıqdan ilham alaraq gələcəkdə daha güclü, daha müasir və daha geniş əməkdaşlıq əlaqələrinə doğru irəliləyəcəkdir. Bu əlaqələrin daha da inkişafı, həm türkdilli ölkələr, həm də ümumilikdə dünya üçün mühüm bir strateji amil olaraq qalacaqdır.
Muhamməd ƏLİYEV
Azərbaycan Universiteti
Beynəlxalq Münasibətlər ixtisasının tələbəsi
