Divanə Ozan Təklə (Agayar Xələfoglu)
müstəqil yazıçı
Ciddi ədəbiyyata gəlmək təhlükəli işdir
Darıxmaqdan ötrü darıxmaq” silsiləsindən
…Təəssüf ki, bu gün Azərbaycan hekayələrini oxuyanda oxucu Kuba hekayələrini oxuyansayaq darıxır. Hekayə yazmaq eksperiment meydanı deyil. Narahatlıq keçirəndə lazımi cizgilər barədə təsəvvürlərə uyğun olaraq ümidlərin boşa çıxmayacağına inanmaqla müqayisəedilməz gərginliklə açıq-aşkar başqa bir çarəsizlik içində belə alınacağını təsəvvürə belə gətirmək olmur, ancaq hekayəyə tələbat gündən-günə artır.
Hekayənin söyləmi tüstülü ədəbi aləmə öncədən hər şeyin (nəticənin) yerli-dibli bambaşqa çatışmazlıqdan qurtulmaqla və hər şeyi alt-üst etməyilə və sonda təkzibə yer qalmamağıyla götür-qoy etmədən olmayan sağlamlığını (ədəbi) özünə (hekayəyə) qaytarması, gileyin tərsinə olaraq çox qəribə tərzdə ədəbi səs-küy yaradır. Zənn edildiyi kimi bu yolda əlindən gələni etsə də, cin atında çox ağır yükün “burda hər şey yenidir” olması fikri özünü narahat hiss etməyə gətirib çıxarır sonda.
Sükut vaxtı içərisində gecə olanda pəncərə özünü saxlaya bilmir. Heç vaxt demək olmazdı ki, bu ciddilik oyun deyil və bu dəyişən müqəvva kölgəsinin heç vecinə də deyildi və ilk vaxtlar darıxmaqdan ötrü darıxanda heç nə başa düşmək olmurdu. Deyirlər L.Tolstoy “Anna Karenina”nın yeddi dəfə üzünü köçürüb və buna əsəbləri dözüb.
Çoxlu sayda hekayə(lər) yazılmasına və bəzilərinin xarici dillərə çevrilərək dünya mətbuatında çap olunmasına baxmayaraq Azərbaycan hekayəsi dünya ədəbi arenasında yoxdur. Niyə? Dünyada çoxlu sayda suallar vardır ki, cavabı yoxdur, yaxud biz onların cavabını bilmirik.
Saat (vaxt ), il (illərin təqvimi) insan beyninin məhsuludur. İnsana nə sərf edirsə onu kəşf edir. Vaxt, il yoxdur əslində. Zamansızlıq var. Zamansız hekayə varmı?
Hər hansı bir hekayənin müəllif tərəfindən inadla müdaifə olunması absurddur, gərəkdi ki, hekayə öz-özünü müdaifə edə bilsin , çün müəllif bir gün bu dünyadan köçəcək, hekayə qalacaq (qala bilsə). Zaman çox amansızdı.
Məni həmişə hekayənin xilası düçündürüb. Dərin fikri hekayənin canına, qanına hopdurmaq çox çətin bir işdir. Hekayə məhdudluqdan uzaq olmalıdır. Hekayəçi dili titrəməməlidir həm də. Hekayəçi təxəyyülünün nə demək olduğu ilk növbədə hekayəçinin özünə aydın olmalıdır. İndi hamının savadı(ədəbi) aşıb-daşır, ancaq hekayəçi təxəyyülünün nə olmasını heyif ki, hamı dəqiq bilmir. Nəzəri bəlkə də hamı bunu bilir, praktikada isə bu görünmür.
Hekayə erası heç vaxt qurtarmayacaq. Burada təəccüblü heç nə yoxdur. Çay dalğaları adama daha xoş gəlir və qüvvə haqqında fikirləşəndə ciddi və tühaf uğultular get- gedə güclənir və hərəkətin görünüşü dəyişir.Hekayə hökmranlığı hərəkət və hərəkətsizlik arasında tamam fərqli bir titrəyişdir.
Hekayə vulkanı ardıcıldı, həm də gözəgörünməzdi .Ola bilsin ki, bu dekorasiyadan uzaqda hər hər şey darıxdırıcıdı. Hekayə alicənablığını qarabaqara izləmək və nəsə yazmağa tərəddüd etmək fantaziyaya gətirib çıxarmalıdır.
Hər vaxtın öz nəfəsi var, vaxtsızlığın da. Bu çox vacibdir. İlk cəhtdə susan səsləri unudur. Süküt möcüzə təsiri bağışlayır. Döyüş qurtaranda ocaq başında şinel artıq olur.
Azərbaycan hekayəsinə estetik meyarla yanaşmaq çox çətindir. Bunun belə vəziyyətə düşməsinə səbəb əlbəttə ki, ədəbi tənqidin müasir tələblərə cavab verməməsidir və ədəbi tənqidin yazıçını narahat etməməsidir.Məncə o səhv fikirdir ki, tənqid ədəbi məhsuldan sonra gəlir.
Əsas məsələ tənqidçinin nə qədər demokratik və azad olmasıdır.
Hekayə nəhrinin dolub-daşmamasının günahkarı əlbəttə ki, ədəbi tənqidin ədəbi məhsula Azərbaycansayağı yanaşmasıdır. Hekayənin taleyi üçün məsuliyyət qayğı və ağrılardan keçir , o isə ucada olmalıdır.
Bəşər taleyi üçün narahatlıq və dəyişməzlik bütöv təsəvvürdən qaynaqlanmalıdır.
Hekayənin əzəməti möhtəşəmlik və monumentallıqdan keçməlidir və bu darısqallıqda (yığcamlıqda) o ölçü-biçisiz olmalı və nəfəssiz olmalıdır. Yaradıcı və axtarışçı hekayəçi mətnində səthilik və dayazlıq olmamalıdır. Hekayə mətnində daxili hərəkət güclü olmalıdır və bu darısqallıqda əhatəlilik qorunmalıdır. Problem və ziddiyətlər ciddi mənada bədii təfəkkür tərzinin inkişafı inikas tərzi ilə şərtlənməsə dolğunluq (genişlik) nəzərə çarpmaz və burada bədii dərk yeni özəlliklər doğurmaz və bu yerdə özünəməxsusluq ədəbi tənqidi ciddi narahat etməlidir.
Hekayə estetik hadisədir və bu səsləşmə fərqli inikas tərzində üzə çıxır. Ehtiyac olmadan nələrisə hekayəyə əlavə etmək hekayəni nələrdənsə məhrum edir. Hekayəçi üçün hekayə janrına bələdlilik vacib şərtdir və bu bələdlilik praktik özünü göstərməlidir. Hekayə atmosferi mövqe(ədəbi) müxtəlifliyində üzə çıxır.
Hekayənin qanadsızlığı narazı qalan oxucu narazılığına səbəb olacaq sonda və bu mənada bu qanad nöqtəsi ardıcıl olaraq zahiri məntiqsizsizliyin inikası kimi meydana çıxacaq və bu pafos qəribə təsir bağışlayacaq həm də . Bu isə çox dəqiqdi.
Cərrahiyyə əməliyyatı zamanı reallıq və səmimilik əsasdı. Hekayə yazmaq da belədir. Həssaslıq çatışmayanda isə süni gözlənilməzlik meydana çıxır.
Bu yerdə analogiyalar da meydana çıxa bilər. Darıxdırıcı olan hər şey fərdidir.Uzaqlaşanda gec olur.Hekayənin yolu-yolağası (ədəbi)isə asan deyil.
Əriməyən yumşaq qar
(“Nərdivanın birinci pilləsi” silsiləsindən)
Təzə Ay çıxanda salavat çevirənlərə ithaf edirəm
Tamamilə təsadüfən gənc yazıçı Sahilə İbrahimovanın “Əsgər həyatına təhlükə” hekayəsini oxuyarkən oradakı yenilik işartısı diqqətimi çəkdi və Sahilənin həmin hekayəsində bir su tərpənişi hiss etdim və bir də onu bildim ki, bu hekayə dipdiridir.
Sahilə İbrahimovanın hekayəsi bir çox spesifik xüsusiyyətləri ilə digərlərindən fərqlənir. Bu hekayənin ədəbi əhval-ruhiyyəsi yerindədir və bu daxili ədəbi qüvvənin cizgiləri müəllifin hekayə ustalığının başlanğıc həyəcanından xəbər verir və bu darısqal çərçivədə (hekayədə) çərçivəsizlik heç də saxta (ədəbi) görünmür və hiss edirsən ki, müəllif ədəbi yüksəkliyə can atır.
Oxucu bu hekayədən soruşmaq istəyir:
– Haradan gəlmisən?
Cavab şimşək kimi çaxır.
Hiss olunur ki, hekayəçi bu hekayəni zorən yazmayıb. Bu hekayəçi üçün əsasdır.
Bu hekayədən sonra Sahilə İbrahimovanın mənə göndərdiyi “Yaşamaq ödənişlidir” hekayəsini və “Zemi” əsərini oxudum və fikrimdə yanılmadığımı gordüm.
tramplin:
Sahilə çox gəncdir.
Davamlı yazır.
Əsərlərində yenilik işartıları var.
Gənc yazarlar arasında yeni düşüçcə tərzinə hamıdan tez çatacağına inanıram.
Maqnit:
Ciddi ədəbiyyata gəlmək təhlükəli işdir, çün yazıçının dəli olmaq ehtimalı həmişə qalır.
P.S. Bu yazını yazarkən mətbuatdan oxuduğum qədər ədəbi iddialı gənc hekayəçi Ülviyyə Tahirin yeni çapdan çıxmış hekayələr kitabını oxumadığımdan onun hekayələrinin bu yazıya aid olmadığını qeyd edirəm.
